Nevzat Erdağ Vergi, Sosyal Güvenlik ve İş Hukuku Uzmanı
2011 verilerine göre ülkemizde 6-17 yaş grubundaki 16.264.000 çocuktan 958.000’i doğrudan çalışma yaşamı içinde yer almaktadır. Çocuk iş gücü anketi sonuçlarına göre Türkiye genelinde 6-17 yaş grubunda istihdam edilen çocukların:
%47,7’si kentsel,
%52,4 kırsal yerleşimlerde yaşamaktadır.
Çalışan çocukların %49 tarım,
%28,3 sanayi,
%21,4 ticaret ve
%9,3 hizmet sektöründedir.
İstihdam edilen çocukların %53 ücretli veya yevmiyeli,
%2,7’si kendi hesabına veya işveren hesabına,
%43,8’i ücretsiz aile işçisi olarak çalışmaktadır.
Çalışan ve gelir getiren çocukların
% 80’i asgari ücret düzeyinin altında gelir elde etmektedir 6-17 yaş grubundaki çocukların %84,7’si okula devam ederken,
%15,3’ü herhangi bir öğretim kurumuna devam etmemektedir.
6-17 yaş grubunda ekonomik işlerde çalışan çocukların
%92,5’i haftada 7 saatten daha fazla çalışmaktadır.
Kentsel yerleşim yerlerinde yaşayan çocukların
%70,7’si, kırsal yerlerde ise
%43,7’si haftada 40 saat ve üzerinde çalışmaktadır.
Haftada 55 saat ve üzerinde çalışan çocukların oranı okula devam edenler için %2 iken, okula devam etmeyen çocuklar için bu oran %50,3’tür.
Türk iş hukukunda 18 yaşından küçük işçiler, çocuk ve genç işçiler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. 4857 sayılı İş Kanunu’na göre, 15 yaşını doldurmamış olanlara çocuk işçi, 15 yaşını doldurup henüz 18 yaşını doldurmamış olanlara da genç işçi denilmektedir (m.71). İK kapsamı dışında olan ve özel düzenlemelere de bağlı olmayan işlerde uygulama alanı bulan Umumi Hıfsızssıhha Kanunu (UHK) açısından 16 yaşından küçük işçiler çocuk işçi sayılmakta, 16 yaşından büyük olanlar yetişkin işçi kabul edilmektedir. Ancak 138 sayılı ILO sözleşmesi tüm işler bakımından en az çalışma yaşını 15 olarak belirlemiştir.Çocuk ve Gençlerin Çalıştırılması Usul ve Esasları Hakkındaki Yönetmelik (ÇGÇUEHY) ise çocuk işçiyi 14 yaşını bitirmiş 15 yaşını doldurmamış ve ilköğretimini tamamlamış kişi; genç işçiyi 15 yaşını tamamlamış 18 yaşını tamamlamamış kişi (m.4.) olarak tanımlamaktadır.10 Sendikalar Kanunu’na (SK) göre 18 yaşını dolduranlar sendika kurma hakkına (m.5),16 yaşını dolduranlar sendika üyesi olma hakkına (m.20) sahiptirler. Asgari Ücret Yönetmeliğine göre, 16 yaşını dolduran çocuklar, yetişkinlerle aynı asgari ücrete hak kazanmaktadırlar (m.5).
Normal ve Hafif İşlerde Çalışma Yaşı
İş Kanunu, 14 yaşını doldurmuş ve ilköğretimini tamamlamış olan çocukların bedensel,zihinsel ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okula gitmelerine engel olmayacak hafif işlerde çalıştırılmalarına izin vermektedir (m.71).İş kanunu dışında kalan ve özel düzenlemeye tabi olmayan işlerde UHK’ ya göre 12 yaşından küçükler çalıştırılamazlar (m.173). 222 Sayılı İlköğretim 11 Kanunun (İÖK) 59. Maddesine göre, ilköğrenim çağında olup da zorunlu ilköğretim kurumlarına devam etmeyenler, hiçbir resmi ve özel iş yerinde veya her ne suretle olursa olsun çalışmayı gerektiren başka yerlerde ücretli veya ücretsiz çalıştırılamazlar. İlköğretime devam edenlerinse bu durumlarını belgelemeleri koşuluyla ve iş mevzuatı hükümleri çerçevesinde ancak ders saatleri dışında çalışmalarına izin verilebilir.
Ağır ve Tehlikeli İşlerde Çalışma Yaşı
138 sayılı ILO Sözleşmesi’ne göre, tehlikeli iş niteliği veya yapıldığı koşullar bakımından gençlerin fiziksel ve ruhsal sağlığını, güvenliğini veya ahlakını tehlikeye düşürme ihtimali olan her türlü iş veya çalışmadır (m.3). Gerek uluslar arası sözleşmeler ve gerekse yerel mevzuatta 18 yaşını doldurmamış çocuk ve gençlerin ağır ve tehlikeli iş kapsamına giren işlerde çalıştırılması mümkün değildir.
Sağlık Yoklaması
İş Kanunu’na göre 14 yaşından 18 yaşın bitirilmesine kadar çocukların herhangi bir işe alınmadan önce, işin niteliğine ve koşullarına göre, vücut yapılarının dayanıklı olup olmadığının raporlarla belirlenmesi ve bunların 18 yaşını dolduruncaya kadar en az 6 ayda bir aynı şekilde doktor muayenesinden geçirilmesi zorunludur (m.87).
